Tajemniczo brzmiące pojęcie bullyingu to termin bardzo bliski mobbingowi. Oznacza przemoc społeczną, zwykle psychiczną, obejmuje zastraszanie, obrażanie, napastowanie kogoś bez wyraźnej przyczyny i wcześniejszego konfliktu. Zdarzają się również oczywiście formy agresji fizycznej. Pojęcie to używane jest zwykle w kontekście przemocy rówieśniczej. Z czego wynika ta forma przemocy, jak dokładnie się objawia i jak z nią walczyć?
Czym jest bullying?
Bullying obejmuje przemoc w środowisku rówieśniczym, głównie szkolnym. Odnosi się do różnych form agresji kierowanej wobec swoich kolegów i koleżanek. Bullying może przyjmować różne formy, jego celem jest jednak zastraszenie drugiej strony, ubliżenie jej, obniżenie jej pewności siebie i samooceny. Ta forma przemocy dotyka dzieci i młodzież w różnym wieku i w różnych środowiskach. Szacuje się, że ofiarami tego zjawiska może być nawet co piąty uczeń!
Skąd wynika przemoc rówieśnicza?
Jakie są przyczyny tej formy przemocy? Dlaczego niektóre osoby są sprawcami, zachowują się agresywnie w stosunku do innych, gnębią ich? Czynnikami, które mogą sprzyjać byciu sprawcą bullyingu. Należą do nich zwłaszcza czynniki środowiskowe, zwłaszcza:
- brak ciepła emocjonalnego ze strony rodziców/opiekunów;
- agresja ze strony rodziców lub rówieśników i utrwalenie się takiego wzorca postępowania u dziecka;
- przyzwalanie rodziców/opiekunów na agresję dziecka od najmłodszych lat, np. bicie pluszaków, rzucanie zabawkami itp.;
- sytuacje traumatyczne w dzieciństwie, np. bycie ofiarą molestowania, gwałtu, przemocy rówieśniczej, porzucenia emocjonalnego.
A teraz z drugiej strony: dlaczego niektórzy stają się ofiarami bullyingu? Co sprawia, że ta agresja koncentruje się właśnie na nich? Za taki stan rzeczy zwykle odpowiadają czynniki osobowościowe oraz środowiskowe, w tym:
- niska pewność siebie i niewielka samoocena potencjalnych ofiar;
- wysoki poziom lęku;
- nieśmiałość, trudność w nawiązywaniu kontaktów;
- wrażliwość, nadmierna płaczliwość, emocjonalność, przejmowanie się wszystkim;
- inność, odmienność, np. inny kolor skóry, niepełnosprawność, wada wymowy, autyzm, inne zachowanie itp.;
- bycie lepszym, np. najlepszym uczniem w klasie, co rodzić może zazdrość i wzmagać agresję gorszych uczniów;
- bierność w sytuacji przemocy, brak siły do walki o swoje dobro;
- mniejsza siła fizyczna: zwłaszcza w przypadku chłopców;
- trudności w zaadaptowaniu się, np. po zmianie szkoły.
Rodzaje przemocy rówieśniczej
Bullying (jako zjawisko) nie jest jednorodny, wyróżniamy kilka jego form, które możemy podzielić na dwie kategorie.
1. Bullying bezpośredni: fizyczny oraz werbalny/słowny
Te formy przemocy obejmują agresję bezpośrednią, zarówno fizyczną (np. bicie, plucie, popychanie), jak i słowną: przezywanie, ośmieszanie, obmawianie kogoś, wypominanie błędów, niesłuszne oskarżanie o coś.
2. Bullying pośredni (psychiczny, emocjonalny, relacyjny)
Bullying pośredni jest dla ofiary nie mniej bolesny, mimo iż "ataki" nie są tak widoczne. W tym przypadku przejawami agresji są przede wszystkim plotkowanie, wykluczanie z towarzystwa, rozsiewanie nieprawdziwych informacji na temat danej osoby, robienie jej przykrych żartów.
Jakie skutki może mieć bullying?
Bullying jest zjawiskiem skrajnie negatywnym, powoduje szereg skutków zarówno dla osoby sprawującej przemoc, jak i jej doświadczającej. Sprawca może doświadczać: licznych trudności w funkcjonowaniu społecznym, brak akceptacji dla jego działania ze strony rówieśników. Pojawiać się również mogą zachowania coraz bardziej destrukcyjne, utrudniające normalne funkcjonowanie. Z kolei u ofiary możemy zaobserwować:
- poczucie bezradności, beznadziejności, apatii i bierności w procesie przemocowym;
- tendencja do izolacji społecznej;
- poczucie krzywdy ale i poczucie winy;
- problemy w codziennym funkcjonowaniu, w tym wagary, pogorszenie ocen;
- agresja w stosunku do bliskich;
- wzrost poziomu lęku, tendencje do rozwoju zaburzeń lękowych, zwłaszcza fobii społecznej;
- obniżenie się pewności siebie, samooceny;
- pogorszenie nastroju, epizody depresje, a nawet myśli samobójcze!
Diagnoza przemocy rówieśniczej
Zdiagnozowanie bullyingu nie jest proste, zarówno ofiary, jak i sprawcy tego rodzaju przemocy nie chcą przyznać się do tego, co dzieje się między nimi. Sprawca nie widzi niczego złego w swoim postępowaniu, jego działanie jest celowe ale i zgodne z jego sumieniem. Ofiara milczy z wielu powodów: obawia się wyjawić prawdę albo też nie widzi niczego złego w swojej sytuacji, uważa, że zasługuje na taki los, że i tak nikt jej nie pomoże.
Jak radzić sobie z bullyingiem?
Gdy zaobserwujemy przejawy przemocy rówieśniczej, kluczem do sukcesu jest podjęcie odpowiednich działań. Niezbędna jest diagnoza zastanego stanu rzeczy, ustalenie stron: poszkodowanej oraz sprawców przemocy, jak również czasu, w jakim dochodzi do przemocy. Należy dowiedzieć się, dlaczego i jakie formy przemocy zostały podejmowane i w jakim stanie fizycznym oraz psychicznym są ofiara i sprawca czynów agresywnych. W przypadku przemocy rówieśniczej niezbędne jest włączenie do diagnozy rodziny dziecka oraz jego szkoły. Warto, aby w procesie uczestniczył specjalista: psycholog, pedagog, terapeuta, nawet lekarz psychiatra.
Kiedy ustalimy już stan stron, tj. sprawcy i ofiary, należy każdej ze stron zaproponować formy pomocy. W przypadku ofiary może to być psychoterapia (również rodzinna) skoncentrowana na pracy z traumą ale i wzmacnianiu pewności siebie oraz samooceny. Wskazany jest udział w treningu asertywności. Warto taką osobę otoczyć w szkole opieką psychologiczną, pedagogiczną oraz - w razie potrzeby - medyczną.
W przypadku sprawcy sprawa niego bardziej się komplikuje. Należy bowiem zdiagnozować przyczynę jego zachowania i podjąć odpowiednie kroki. Sprawca przemocy może wymagać leczenia specjalistycznego, w tym konsultacji psychiatrycznej, przyjmowania leków, a nawet hospitalizacji. Sprawca również powinien poddać się terapii psychologicznej, wskazany jest również trening tolerancji, empatii oraz umiejętności społecznych. Nie należy traktować sprawcy przemocy w kategorii czarnego charakteru. Ważne jest, aby rozpoznać, dlaczego ta osoba dopuściła się przemocy wobec innych i udzielić jej pomocy: być może jego zachowanie jest formą poszukiwania pomocy, np. po traumatycznym dzieciństwie. W wielu jednak przypadkach sprawcy bullyingu mają skłonności socjopatyczne, wymagają specjalistycznej terapii i diagnoza kończy się umieszczeniem takiej osoby w młodzieżowym ośrodku wychowawczym czy nawet zakładzie poprawczym.
Jak zapobiegać przemocy rówieśniczej?
Nie trzeba tylko z nią walczyć, warto jej przeciwdziałać. Jakie działania profilaktyczne warto podjąć, aby zapobiegać przejawom i przede wszystkim negatywnym skutkom bullyingu? Warto odpowiednio wcześnie prowadzić z dzieckiem rozmowy na temat jego praw i emocji, uwrażliwić dziecko na to, że ma prawo do walki o swoje ale z poszanowaniem dobra innych ludzi. Najcenniejsza jest tutaj nauka empatii oraz trening asertywności. Powinny być one przeprowadzane w domu rodzinnym oraz w szkole, miejscu, gdzie dziecko spędza wiele czasu w grupie rówieśniczej. W przypadku zaobserwowania pierwszych oznak przemocy rówieśniczej istotna jest - jak wspomniano wcześniej - właściwa diagnoza sytuacji, w której włączona powinna być rodzina i szkoła dziecka, ewentualnie psycholog czy inny specjalista oraz wybór metod i form pomocy, który zapobiegnie rozwojowi sytuacji.
Warto więc zawczasu stawiać na edukację, czyli różnego rodzaju zajęcia rozwijające kompetencje społeczne oraz mówiące o emocjach, empatii, agresji i formom jej przeciwdziałania. Należy uczyć dzieci także tolerancji i akceptacji dla inności, ponieważ bardzo często to właśnie stereotypy i uprzedzenia stają się motorem napędowym dla działań agresywnych. Edukacja w tym zakresie jest rolą rodziców, nauczycieli, pedagogów i psychologów szkolnych. To my, dorośli, jesteśmy dla dzieci i młodzieży wzorem, to my uczymy ich, jak należy postępować i co zrobić, aby uczynić świat lepszym miejscem: przyjaznym i dającym szczęście.